صنعت هوشمندسازی بر پایه جمعآوری دادهها و اطلاعاتی که توسط سنسورها یا حسگرها دریافت میشود استوار است در واقع سنسورها بهنوعی چشم و گوش هوشمندسازی و اتوماتیک سازی هستند.
با خودکار شدن دنیای تولید، سنسورهای صنعتی کلید افزایش بهرهوری و ایمنی شدهاند. اطلاعات دقیق خروجی سنسورها باعث بهبود عملکرد و راندمان کاری و گسترش بازه کاری در دستگاهها یا هر تجهیز مجهز به سنسور میشود.
تعریف سنسور
Sensor به معنی حسکننده از کلمه Sens یعنی حسکردن اقتباس شده است. سنسور المان حسکنندهای است کمیتهای مختلفی نظیر دما، رطوبت، فشار و… را به کمیتهای الکتریکی پیوسته و یا ناپیوسته بهصورت آنالوگ و دیجیتال تبدیل میکند.
معمولاً هر سنسوری که در کنترل فرایند استفاده میشود به یک فرستنده متصل میشود، زیرا خروجی سنسور باید شرطی یا تقویت شود.
میکروفون یکی از سنسورهایی است که روزانه با آن سروکار داریم میکروفون امواج صوت ما را حس و به جریان الکتریکی تبدیل کرده و این جریان توسط تقویتکننده به اسپیکر منتقل میشود.
انواع سنسور صنعتی
سنسورها را میتوان در دستههای مختلفی طبقهبندی کرد یکی از رایجترین روشها دستهبندی بر اساس اندازهگیری نوع پارامتر است (سنسور فشار، سنسور دما، سنسور فلو، سنسور برخورد، سنسور سرعت و…)
یکی از روشهای دیگر نحوه و ابزار تشخیص سنسور است (سنسور مادونقرمز، سنسور لیزری یا نوری، سنسور التراسونیک و…)
از لحاظ سیگنال خروجی (آنالوگ یا دیجیتال) از لحاظ عملکرد (تماسی یا غیرتماسی)
یا دستههای دیگر در ادامه به بررسی دستههای مختلف میپردازیم.
طبقهبندی سنسورها از لحاظ تغذیه
از دیدگاه کنترل فرایند، ما میتوانیم حسگرها را به دودسته غیرفعال یا فعال طبقهبندی کنیم. تغذیه سنسورها بر اساس نوع مدار بهصورت AC یا DC با مقادیر مختلف میتواند باشد اگر سنسورها با ولتاژ مدار فرمان یکی انتخاب شود بهتر است تا نیازی به نصب منبع تغذیه اضافی نباشد.
سنسورهای غیرفعال
یک سنسور غیرفعال برای کارکردن به یک منبع انرژی خارجی نیاز دارد.
برای نمونه یک آشکارساز دمای مقاومتی (RTD) یک سنسور غیرفعال است. این دستگاهی است که مقاومت آن با تغییر دما تغییر میکند. برای استفاده از این تغییر مقاومت، یک منبع خارجی یا یک مدار تحریک برای ایجاد تغییر در ولتاژ موردنیاز است.
RTDها به علت دقت بیشتر و سرعت اندازهگیری بالاتر، معمولاً گزینه مناسبتری برای اندازهگیری دما هستند.
سنسورهای فعال
یک سنسور فعال برای کارکردن به یک منبع انرژی خارجی نیاز ندارد. برای نمونه ترموکوپل یا پیزوالکتریک یک سنسور فعال است؛ زیرا برای کارکردن به منبع تغذیه خارجی نیاز ندارد.
طبقهبندی سنسور از لحاظ تماس
سنسور تماسی
میکروسوئیچها و لیمیت سوئیچها جز دسته سنسورهای تماسی هستند. این نوع سنسورها چون مرتب تحتفشار و نیرو و یا ضربه قرارمی گیرند احتمال خرابی بالایی دارند به همین دلیل در جاهایی که نیاز به قطع وصل سریع باشد از این نوع سنسورها استفاده نمیشود از معایب دیگر فیدبک یا بازخورد کند و عمر کوتاه است.
بهطورکلی سنسورهای تماسی به دو بخش تشخیص تماس (میکروسوئیچ) و بخش نیرو فشار (لودسل) تقسیمبندی میشوند.
سنسور مجاورتی یا غیرتماسی (Proximity Sensor)
سنسورهای غیرتماسی از پرکاربردترینها در صنعت هستند. این سنسورها بافاصله مشخص (در بازه تشخیصشان) از اجسام یا پارامترهای هدف نصب میشوند و با نزدیکشدن به محدوده تشخیص سنسور، سنسور عمل میکند و یک عملگر را فعال میکند. عملگرها (Actuator) مانند موتور، کنتاکتور، رله و… با فرمان دریافت شده از کنترلر عملی را در جهت تغییر خروجی انجام میدهند.
عموماً ساختمان این سنسورها از سایر سنسورها پیچیدهتر است سنسورهای القائی، خازنی، التراسونیک، نوری، کد رنگ و مغناطیسی از رایجترینهای مجاورتی در صنعت هستند که بهصورت گسترده استفاده میشوند.
این سنسورها به دلیل عملکرد بدون برخورد و تحت تنش نیرو نبودن عمر بالایی دارند. قابلاستفاده در محیطهایی با نویز زیاد و همچنین عدم ایجاد نویز و تأثیر روی اجزای دیگر سیستم از مزایای اینها به شمار میاید.
مزایای سنسورهای مجاورتی
- دقت و سرعت سوئیچینگ بالا
- برخلاف محدودیت سنسورهای مکانیکی بهطوریکه سرعت سوئیچینگ برخی تا25KHz میرسد
- طول عمر زیاد
- نبود قطعه محرک مانند کنتاکت مکانیکی و به علت پک و IP بودنشان نفوذ آب، روغن، گردوغبار و… ندارند
- به دلیل ماهیت سنسور نیازی به فشار و نیرو به سنسور نیست
- عدم ایجاد نویز
- به علت استفاده از نیمههادیها در خروجی
- قابلاستفاده در محیطهای سخت و ابعاد کوچک
- رنج ولتاژی متفاوت
- تنوع خروجی رله باز، بسته – ترانزیستوری – چنج اور
انواع سنسورهای مجاورتی
در ادامه چند مورد از مهمترین و پرکاربردترین سنسورهای صنعتی را بررسی میکنیم.
سنسور نوری – حساس در برابر هر چیزی (Optical Sensor)
سنسورهای نوری بر اساس ارسال و دریافت سیگنالهای نوری عمل میکنند بهطورکلی همانند باقی سنسورها پالسهای نوری را تبدیل به خروجی الکتریکی و به کنترلر برای پردازش میفرستند.
سنسورهای نوری به سه صورت مختلف ساخته میشوند که در فرکانس و نحوه ارسال و دریافت نور فرق دارند. سنسورهای نوری شامل یک بخش ساطعکننده نور (Emiter) و بخش دیگر گیرنده (Reciver) هستند. منبع نور سنسورهای نور مادونقرمز و نور مرئی شامل آبی و قرمز و سبز که نورهای شناساگر هستند.
که هر کدام باتوجهبه مزایا و معایب و عملکرد خود مناسب سیستمهای مختلف است.
با توجه بهعکس بالا سه روش وجود دارد:
سنسور نوری یکطرفه (Diffuse Reflective)
همانطور که در عکس مشخص هست هر دو بخش فرستنده و گیرنده در یک پک گنجانده شدهاند. در این روش فرستنده نور را در فضا ساطع میکند و زمانی که در برخورد با اجسام بازتاب پیدا میکند بهصورت مستقیم یا غیرمستقیم به گیرنده میرسد و سنسور عمل میکند این روش در اجسام تیره کاربرد ندارد و برای کاربردهای بافاصله کم استفاده میشود بعضی از این سنسورها با حساب سرعت رفتوبرگشت نور فاصله را هم اندازهگیری میکنند.
سنسور نوری رفلکتوری (Retro-Reflective)
بهمانند سنسور یکطرفه کار میکند با این تفاوت که در برابر آن یک رفلکتور شبیه به آینه قرار دارد. به دلیل این ساختار فاصله سوئیچینگ سنسور رفلکتوری به بیش از ده متر میرسد. تفاوت عملکردی این با یکطرفه در مقدار فاصله اندازهگیری است.
سنسور نوری دوطرفه (Through Beam)
سنسورهای نوری دوطرفه بهنوعی دقیقترین و کم خطاترین دراینبین هستند. در این سنسور بخش فرستنده و گیرنده در دو پک جداگانه قرار گرفتهاند و کار ارسال و دریافت نور را انجام میدهند. نکتهای که وجود دارد باید این دو بخش بسیار دقیق روبروی هم قرار گیرند و همین کمی کار نصب را دشوار میکند.
سنسورهای فوتوالکتریک در مقایسه با سایر سنسورها مزایای زیادی دارند. محدوده سنجش سنسورهای فوتوالکتریک بسیار فراتر از سنسورهای القایی، خازنی، مغناطیسی و اولتراسونیک است. اندازه کوچک آنها در مقابل محدوده حسگر و تنوع منحصربهفرد محفظهها آنها را برای تقریباً هر برنامهای مناسب میکند. در نهایت، با پیشرفتهای مداوم در فناوری، سنسورهای فوتوالکتریک قیمت قابلرقابت با سایر فناوریهای سنجش هستند.
سنسور خازنی – حساس در برابر هر چیزی (Capacitive Sensor)
سنسور خازنی میتواند اجسام جامد یا مایع را بدون تماس مستقیم و فیزیکی تشخیص دهد.
برای تشخیص اجسام سنسورهای خازنی یک میدان الکتریکی از سرشان منتشر میکنند هر جسمی بتواند این میدان الکتریکی را مختل کند توسط سنسور قابلتشخیص میشود.
برخی از نمونههایی از مواد جامد که حسگر خازنی میتواند تشخیص دهد، انواع فلز، انواع پلاستیک، چوب، کاغذ، شیشه و پارچه است.
همچنین سنسورهای خازنی توانایی تشخیص مایعاتی مانند آّب، روغن و رنگ را دارند.
حتی برای تشخیص مواد داخل یک ظرف غیرفلزی میتوان استفاده کرد.
برخی از حسگرهای خازنی را میتوان برای تشخیص مواد داخل یک ظرف غیرفلزی استفاده کرد. سنسورهای خازنی که استفاده میشوند دارای پیچ تنظیم محدوده تشخیص هم هستند.
قطعات اصلی حسگر خازنی
سنسورهای خازنی دارای چهار قسمت اصلی هستند، بدنه سنسور، صفحه سنسور، چراغ نشانگر و کابل.
بدنه حسگر (Sensor’s Body)
داخل بدنه سنسور مدارات سنسور تعبیه شدهاند.
مدار سنسور خازنی شامل بخشهای صفحه دیالکتریک، اسیلاتور، آشکارساز، خروجی است.
قسمت اسیلاتور از دو قسمت فلزی بهعنوان صفحه دیالکتریک به صورتی است که باعث ایجاد ظرفیت خازنی میشود. هرچه ثابت دیالکتریک قطعه هدف بزرگتر باشد سنسور راحتتر شناسایی میکند. هوا با دیالکتریک یک بهعنوان مبنا قرار میگیرد که در صورت وجود هوا به علت ظرفیت کم خازن، اسیلاتور عمل نمیکند و خروجی سنسور فعال نمیشود هر گاه قطعهای با دیالکتریک بزرگتر به صفحه حساس نزدیک شود باعث تغییر ظرفیت خازنی میشود که این تغییر باعث تحریک خروجی اسیلاتور میشود دامنه اسیلاتور توسط دمو لاتور آشکار میشود با مرجع مقایسه میکند اگر دامنه بیشتر از دامنه مرجع شود خروجی سنسور تحریک میشود.
صفحه سنسور (Sensor’s Face)
صفحه سنسور برای آشکارسازی اهداف استفاده میشود.
کابل انتها (Cable End)
سنسورها در دو نوع با کابل مستقیم یا با سوکت جدا که سنسور به آن وصل میشود.
این کابل از چهار رشته سیم به رنگهای قهوهای، آبی، سیاه، سفید تشکیل شده است.
سیم قهوهای 24 ولت مثبت
سیم آبی 24 ولت منفی
سیمهای سیاهوسفید سیمهای خروجی سنسور هستند. سیم مشکی سیم خروجی همیشه باز (NO) سنسور است. سنسور زمانی که هدف را شناسایی کند، سیگنالی را روی سیم سیاه ارسال میکند. سنسور زمانی که هدفی را شناسایی نمیکند، ارسال این سیگنال را متوقف میکند.
سیم سفید سیم خروجی همیشه بسته (NC) سنسور است. سنسور زمانی که جسمی را تشخیص ندهد، سیگنالی را روی سیم سفید ارسال میکند. با شناسایی جسم، سنسور ارسال این سیگنال را متوقف میکند.
خروجی سنسور خازنی میتواند یک سیگنال مثبت (PNP) یا یک سیگنال منفی (NPN) باشد. بسته به نحوه اتصال خروجیهای سنسور، مشخص میکند که چه سبکی از خروجیهای سنسور موردنیاز است.
پیچ تنظیم (Adjustment Screw)
اگر سنسور خازنی دارای محدوده سنجش قابلتنظیم باشد، دارای پیچ تنظیم خواهد بود. چرخاندن پیچ در جهت عقربههای ساعت باعث افزایش حساسیت سنسور و چرخاندن پیچ در خلاف جهت عقربههای ساعت باعث کاهش حساسیت سنسور میشود.
سنسور القایی حساس در برابر فلزات (Indactive Sensor)
سنسور القایی چیست؟
سنسور القایی میتواند اجسام فلزی آهنی را بدون تماس فیزیکی تشخیص دهد و در صورت تشخیص جسم فرمان را به شیرهای برقی یا دستگاههای اندازهگیری ارسال کند. این سنسورها چون بر مبنای میدان مغناطیسی کار میکنند به آنها سنسورهای الکترومغناطیسی نیز گویند. از مزایای این سنسورها طول عمر زیاد عدم نیاز به نیرو فشار و همچنین در مقابل گریس و گردوخاکی که حین کار در مجموعههای صنعتی روی سنسور مینشیند بیتأثیر است.
سنسورهای القایی اجسام فلزات غیرآهنی مانند آلومینیوم، برنج و مس را شناسایی میکنند. اما استفاده از اهداف فلزی غیرآهنی، محدوده حسگر القایی را کاهش میدهد. محدوده حسگر یک سنسور القایی، فاصله از سطح سنسور تا حداکثر فاصلهای است که حسگر میتواند هدف فلزی را تشخیص دهد.
فاصلهسنجش را میتوان در برگه دیتاشیت سنسور پیدا کرد.
هنگامی که میخواهید فلزی غیرآهنی را شناسایی کنید، برگه اطلاعات برخی از فاکتورهای اصلاح را نشان میدهد.
فلز غیرآهنی نوعی فلز است که مقدار قابلتوجهی آهن در آن وجود ندارد. برنج، آلومینیوم و مس نمونههایی از فلزات غیرآهنی هستند. این بدان معناست که این فلزات مقدار قابلتوجهی آهن در داخل خود ندارند.
در زیر نمونههایی از تصاویر با محدوده سنسور مشخص شده است:
در دیتاشیت فاصلهسنجش را برای فولاد 12 میلی متر گذاشته و برای فلزات دیگر ضریبی قرار داده است .
حسگر میدان الکترومغناطیسی ایجاد میکند که از چهره سنسور ساطع میشود. قراردادن یک هدف فلزی در نزدیکی صفحه حسگر، میدان الکترومغناطیسی را مختل میکند و باعث روشنشدن خروجی و چراغ نشانگر حسگر میشود.
قسمت اصلی داخلی این سنسورها یک اسیلاتور فرکانس بالا است که اسیلاتور وظیفه به وجود آوردن میدان مغناطیسی در قسمت صفحه حساس سنسور را دارد با نزدیکشدن یک فلز به صفحه حساس جریانهای گردابی در قطعه ایجاد شده و سبب جذب انرژی میدان و کاهش دامنه اسیلاتور میشود که این کاهش میدان توسط مدارات دیگر به خروجی انتقال مییابد.
محدوده تشخیص این سنسورها با قطر سنسور رابطه مستقیم دارد هرچه قطر سنسور بیشتر شود، توانایی تشخیص و سرعت سوئیچ بیشتر میشود. این سنسور 0.6 mm تا 3.5 cm وجود دارند.
این سنسورها در دو نوع AC و DC و در انواع همیشه باز (NO)و همیشه بسته (NC) و NPN , PNP وجود دارند.
سنسور التراسونیک (Ultra Sonic Sensor)
نحوه کار این سنسورها مشابه سنسورهای نوری است؛ اما بهجای نور از امواج مافوقصوت در محدوده فرکانسی 20Hz تا 50K Hz استفاده میکنند.
از کاربردهای مهم این سنسورها در تعیین سطح مخازن و یا اندازهگیری شار یا فلو سیالات و یا در سنجش سرعت و… است.
سنسورهای التراسونیک با محاسبه فاکتورهای سرعت موج و اختلاف زمان ارسال و دریافت موج پس از انعکاس از سطح جسم فاصله را اندازهگیری میکنند.
کارکرد این نوع سنسورها بهصورت پالسی است برای مثال هر دو ثانیه یکبار با ارسال پالس و محاسبه رفتوبرگشت فاصله را اندازهگیری میکند.
طبقهبندی سنسور از لحاظ خروجی
طبق گفتههای بالا هر سنسور پس از تشخیص یا سنس کردن یک سیگنال کنترلی به مدار فرمان میفرستد بهطورکلی دو نوع سیگنال کنترلی داریم:
- سیگنال گسسته یا دیجیتال
- سیگنال پیوسته یا آنالوگ
سیگنال دیجیتال دو سطح دامنه ثابت صفر و یک دارد؛ یعنی خروجی سنسور یا صفر است یا یک و با این سیگنال میتوان فرمان قطع یا وصل یک مدار را داد.
اما سیگنال آنالوگ دارای دامنه متغیری از اعداد حقیقی بوده است و خروجی سنسور باتوجهبه ورودی اعمال شده میتواند، یک سیگنال آنالوگی که بین دو مقدار حداقل و حداکثر تغییر میکند باشد به علت پیوسته بودن سیگنال آنالوگ معمولاً برای بررسی دائمی یک فرایند یا کمیت استفاده میشود.
به علت تنوع در سنسورها و کنترلرها استانداردهایی نوع مقدار سیگنال ایجاد شده است که بر اساس نیاز سیستم خود میتوانیم از استانداردهای مختلف استفاده کنیم.
سیگنال جریانی:
در این استاندارد برای کنترل دائمی و پیوسته از یک جریان خطی استفاده میشود این جریان باتوجهبه تغییرات ورودی میتواند شامل دو استاندارد 0mA الی 20 mA یا 4 الی mA 20
سیگنال ولتاژی:
از یک ولتاژ خطی برای کنترل پیوسته استفاده میشود. این ولتاژ میتواند 0/5V)) (0/10V) (-10/10V)
از دیگر مشخصات سیگنال آنالوگ رزولوشن است که به میزان دقت تغییرات بین حداقل و حداکثر ولتاژ گفته میشود.
یعنی اگر رزولوشن یک سیگنال ولتاژی 0/5V ، معادل 5 باشد یعنی به ازای هر یک ولت تغییر ورودی خروجی تغییر میکند امروزه رزو لیشن قابلیت اندازه گیری بیش از چند هزار واد را دارد که پتانسیل ساخت وطراحی سیستم های فوق العاده دقیق را فراهم میکند.
درکل خروجی سنسورها متنوع شامل جریانی، ولتاژی، صفر و یک همیشه باز (NO) یا صفر ویک همیشه بسته (NC)، چنج اور یا تحت شبکه (RS485/RS422A/RS232C) هستند. سنسورهای آنالوگ نمیتوانند به طور مستقیم در مدار فرمان قرار گیرند و نیاز کنترلر را الزامی میکند.
کاربردهای سنسور
امروزه سنسورها در تمامی صنایع مختلف مانند اتومبیلسازی، هوایی، دریایی، مخابراتی، پزشکی و… بهوفور قابلمشاهده هستند همچنین در سیستمهای کنترل آنالوگ و دیجیتال مانند PLC دیده میشوند قابلیت وصلشدن سنسورها به دستگاههای مختلف از جمله PLC باعث شده آنها عضو جداییناپذیری از سیستمهای کنترلی و رباتیک شوند.
پس بهطورکلی سنسورها در بخش ای گوناگون صنعتهای مختلف کاربرد دارند از جمله کارایی سنسورها:
- تشخیص جهت حرکت اجسام
- تشخیص سرعت اجسام
- تشخیص موقعیت اجسام
- شمارش
- فاصله سنجی
- اندازهگیری کمیتهای مختلف مانند دما، رطوبت، حرارت، نور، گاز
نحوه انتخاب سنسور
سنسورها در مدلهای مختلفی روانه بازار شدهاند و باید برای انتخاب درست آنها فاکتورهایی را در نظر بگیریم. بهعنوانمثال باید مواردی مانند روش کار، شرایط محیط کاری، نوع خروجی، نوع تغذیه و اصلاً چه کمیتی باید تشخیص یا اندازهگیری شود مورد بررسی و توجه قرارداد.
چندین سؤالی که باید برای انتخاب سنسور مطرح شوند:
- جسم یا کمیت مورد اندازهگیری و تشخیص چیست؟
- محل قرارگیری سنسور و باید با جسم تماس داشته باشد یا نه؟
- شکل ظاهری و روش نصب سنسور چگونه باشد؟
- شرایط محیطی سنسور چگونه است؟
- سنسور باید چه مشخصههای الکتریکی داشته باشد؟
در انتخاب سنسورهای آنالوگ یکی از مهمترین فاکتورها جنس و نوع کمیت است. در سنسورهای آنالوگ میتوان حرارت، سطح مایعات، سرعت… را اندازهگیری کرد.
در انتخاب سنسورهای دیجیتال مواد تشکیلدهنده جسم اهمیت زیادی دارد. سنسورهای القایی فقط برای تشخیص اجسام فلزی مورداستفاده قرار میگیرند و سنسورهای خازنی برای مواد فلزی و غیرفلزی و سنسورهای نوری و صوتی طیف گستردهای از اجسام را در برمیگیرند.
و همانطور که قبلاً اشاره هم کرده بودیم سنسورها به دو نوع تماسی و غیرتماسی یا مجاورتی تقسیمبندی میشوند تا حد ممکن باید سعی کنیم برای جلوگیری از خرابی زودهنگام سنسورها از نوع غیرتماسی انتخاب کنیم.
مورد بعدی، شکل و ظاهر سنسور باید مطابق نیاز باشد سنسورها در مدلهای مختلف استوانهای، مکعبی، شیاردار، حلقهای و یا… تولید میشوند.
شرایط محیطی از دیگر موارد که باید رعایت شود بری مثال وجود آلودگیهای محیطی رو سنسورهای خازنی تأثیر میگذارد.
بعد از توجه به نکات بالا گام آخر توجه به مشخصههای کاری سنسور است این مرحله نیاز بهدقت زیادی داشته و در عملکرد مدارهای کنترلی و ماشینآلات اهمیت بسیاری دارد. مشخصههای کاری بر حسب برند و نوع سنسور و مدل بسیار متفاوت و باید بر اساس ماشین و یا قسمتی که نیاز به اتوماسیون دارد و حساسیتها و هزینهها و.. انتخاب شود.
المانهای مانند ولتاژ تغذیه، هیسترزیس، ریپل، جریان نشتی، جریان بیباری، دمای محیط، کلاس کاری و…جز مواردی در مشخصه هی سنسور هستند که برای کارهای دقیق و حساس باید توجه کرد.
- اثر هال (Hall effect)
- خازنی (Capacitive)
- جریان¬های ادی یا گردابی (Eddy Current)
- اولتراسونیک (Ultrasonic)
- لیزری (Laser)
- خطی (Linear)
- روتاری (Rotary)
- سنسورهای فشار (Pressure Sensors)
- سنسورهای دما (Temperature Sensors)
- سنسورهای نیرو (Force Sensors)
- سنسورهای لرزه¬سنج (Vibration Sensors)
- سنسورهای پیزو (Piezo Sensors)
- سنسورهای اندازه¬گیری مشخصه¬های سیالات (Fluid Property Sensors)
- سنسورهای رطوبت (Humidity Sensors)
- سنسورهای کرنش¬سنج (Strain gauges)
- سوئیچهای جریان (Flow and Level Switches)
- سنسورهای شتاب¬سنج (Accelerometer)
- سنسور گاز (Smoke and gas and Sensor)
- میکروفون یا سنسور صدا (Microphone (Sound Sensor))
- سنسور شیب¬سنج (Tilt Sensor)
- سنسور رنگ (Color Sensor)
- سنسور مادونقرمز (IR (Infrared) Sensor)